Het mag al een beetje een traditie genoemd worden: Wilfred van Buuren heeft weer een lijstje gemaakt met zijn favoriete boeken. Deze keer blikt hij terug op de oogst van 2023.
Wilfred: ‘Ik las vorig jaar gemiddeld twee tot drie boeken per week: romans, gedichten, geschiedenisboeken en sportboeken. Mijn beste boeken van 2023 waren vooral boeken over de Tweede Wereldoorlog.
‘Hé, maar daarover is inmiddels toch wel alles bekend? Nee, dat is een misvatting. Met name over de geschiedenis van homoseksuele mannen en soms ook lesbische vrouwen en transgenders in die periode verschijnen nog steeds nieuwe verhalen, feiten en interpretaties. Opvallend: er zitten dit keer geen Nederlandse boeken bij.’
Bij QWien Zentrum für queere Geschichte – de zusterinstelling van IHLIA in Wenen – hebben ze het afgelopen decennium bepaald niet stilgezeten. Onder de bezielende leiding van Andreas Brunner is uitgebreid bronnenonderzoek gedaan naar mannen en vrouwen die gedurende de Nazi-tijd wegens homoseksuele handelingen werden vervolgd en/of veroordeeld. In een databank zijn alle relevante nog bewaarde strafzaken uit die tijd opgeslagen. Het gaat daarbij om ongeveer 1.400 mannen en 80 vrouwen die voor Weense rechtbanken moesten komen.
Terzijde: in Oostenrijk konden ook lesbiennes strafrechtelijk worden vervolgd, een unicum in Europa destijds. Ongeveer 100 homoseksuelen uit Wenen kwamen in een concentratiekamp terecht, van hen overleefde minder dan dertig procent het kamp.
Tot zover de kille cijfers. In het boek Als Homosexuell verfolgt worden de levens van enkele tientallen vervolgde Weners uitgelicht. Steeds is daarbij gekozen voor een adres als vertrekpunt, bijvoorbeeld de woning van de vervolgde of de plek van arrestatie, inclusief een foto uit die tijd. Daardoor komen de biografieën van de vervolgden ook echt tot leven. De plek waar de meeste mannen werden opgepakt was het Eszterházybad. Dat lag in een buitenwijk, was relatief goedkoop en werd daarom vooral bezocht door mannen uit de arbeidersklasse en de kleine burgerij. In het stoombad, waar het tamelijk donker was, legden homoseksuele mannen contact door elkaars tenen aan te raken. De overijverige Kriminal-Oberassistent Karl Seiringen kwam hier geregeld langs om homomannen op heterdaad te betrappen. Waren er geen mogelijkheden voor de homomannen om elkaar te waarschuwen dat dit bad niet alleen een plek van genoegen, maar ook van groot gevaar was? Daarover had ik wel meer willen lezen.
Andreas Brunner. Als Homosexuell verfolgt: Wiener Biografien aus der NS-Zeit. Wien: Mandelbaum Verlag, 2023.
Een van de levensgeschiedenissen uit Als Homosexuell verfolgt wordt uitgediept in een afzonderlijk boek door Jürgen Pettinger. Het is een romanbiografie, in goed Nederlands een vie romancée. Dat is een biografie waarin het leven van de hoofdpersoon verteld wordt in de vorm van een roman, dus wel gebaseerd op feiten, maar met bijvoorbeeld verzonnen dialogen.
Het gaat om het ongelofelijke levensverhaal van actrice Dorothea Neff die vanaf 1940 haar joodse vriendin Lilli Wolff als U-Boot (onderduikster) in huis in Wenen opnam. Met veel opoffering en list lukte het de twee vrouwen om de onderduik geheim te houden. Dat viel nog niet mee: Lilli mocht bijvoorbeeld maar een deel van de woning gebruiken, want anders zouden de overburen haar door het raam kunnen zien. Ze mocht ook wanneer Dorothea afwezig was voor repetities of voorstellingen nauwelijks bewegen, want dan zou het kraken van het parket haar kunnen verraden bij de onderburen. De twee vriendinnen overleven uiteindelijk de Tweede Wereldoorlog, maar hun relatie beklijft niet. Spannend en ontroerend verhaal van lesbische liefde in tijden van oorlog.
Jürgen Pettinger. Dorothea: Queere Heldin unterm Hakenkreuz Romanbiografie. Wien: Kremayr & Scheriau, 2023.
Het belangrijkste boek over niet-heteronormatieve mensen tijdens de Tweede Wereldoorlog gaat over Polen. Het heet Jene dat betekent zij / hen, oftewel dat zijn de anderen, de vreemden. Over dit onderwerp was tot voor kort weinig onderzoek gedaan in Polen. Als er al een beeld bestond dan was dat vol vooroordelen en stereotypen: het ging om relatief weinigen, die bovendien geen ‘echte’ Polen, maar Duitsers waren, perverselingen, seksuele roofdieren en pedofielen. Kortom: mensen die niet de moeite van het bestuderen waard waren en al helemaal niet de moeite waard om herdacht te worden.
Op grond van uitgebreid onderzoek van juridische en andere bronnen corrigeert onderzoekster Jonna Ostrowska dit beeld. Ze tekent het ontroerend lot van tientallen mannen die volgens paragraaf 175 veroordeeld werden en in gevangenissen en concentratiekampen terechtkwamen. Ook al zijn soms slechts delen van hun biografieën te achterhalen het boek geeft een veelstemmig beeld van hen. Het ging om mannen uit Poznan, Nowa Rudo, Katowice enzovoorts. Kortom: ze kwamen overal vandaan. Het waren niet hoofdzakelijk mannen van adel of intellectuelen, al zaten er ook docenten en journalisten tussen, maar meestal fabrieksarbeiders of een metselaar of verpleger.
Jene is een schoolvoorbeeld van gedegen onderzoek. De geschiedenis van niet-heteronormatieve mensen tijdens de Tweede Wereldoorlog is in Polen meer dan 75 jaar na het einde van de oorlog nog altijd een taboe. Dit boek probeert dit taboe te doorbreken en geeft hen alsnog postuum een stem.
Jonna Ostrowska. Jene: Homosexuelle während des zweiten Weltkriegs. Aus dem Polnischen übersetzt von Beate Kosmala. Berlin: Metropol Verlag, 2023.
Tot slot een vrolijk stemmend boek. Het leukste plaatjesboek komt uit Ierland. Het is de autobiografie van activiste Orla Egan, oprichter en directeur van Cork LGBT Archive. De tekst gecombineerd met de prachtige, fleurige tekeningen van Megan Luddy O’Leary maken dit social activist memoir een feest om te lezen en te bekijken.
Het is een soms hilarische trip door decennia van activisme, die begint toen Orla Egan twaalf jaar oud was in de jaren 70. Het gaat niet alleen over lesbisch en queerprotest, maar ook over vegetariër zijn, anti-kernwapensactivisme, feminisme, pro-abortusbeweging (een belangrijk onderwerp in Ierland), uit de kast komen en moeder worden. Met recht een intersectioneel boek. Het geeft ook een mooi inkijkje in activisme voordat er mobiele telefoons en social media waren: een tijd van stencilmachines, badges en spandoeken.
Het boek werkt aanstekelijk. Je krijgt zin om zelf met een spandoek de straat op te gaan. Je kunt natuurlijk ook thuis of bij IHLIA een boek over de queergeschiedenis gaan lezen. Of allebei!
Orla Egan; illustr. by Megan Luddy O’Leary. Diary of an Activist. Cork: Cork City Libraries [etc.], 2022.
